Geograficzno-statystyczny atlas Polski

Opis

Geograficzno-statystyczny atlas Polski przygotowany przez Eugeniusza Romera w 1916 roku. Autor zamieścił w nim kartograficzny obraz historycznych ziem polskich (w granicach z 1772 r.) pod względem fizjograficznym, politycznym, narodowościowym, kulturowym, społecznym, gospodarczym i komunikacyjnym. Posługując się dokumentacją statystyczną, zobrazował m.in. zasięg osadnictwa ludności polskiej, ukazał jej dominującą siłę kulturową, gospodarczą i organizacyjną, a także regiony gdzie pozostawali w mniejszości. Głównym celem E. Romera było wydzielenie i pokazanie opinii publicznej oraz politykom, tzw. „obszarów polskich interesów narodowych”, które w sprzyjających warunkach politycznych, powinny być włączone do przyszłego państwa polskiego. Pod względem zastosowanych metod kartograficznych, atlas Romera był dziełem nowatorskim, m.in. z powodu przenoszenia danych statystycznych na mapy za pomocą interpolacji, a w konsekwencji nietypowego użycia izarytm na mapach przedstawiających m.in. strukturę etniczną i gęstość zaludnienia, dzięki czemu uzyskano wartości bardziej zbliżone do realnych oraz uniknięto powielania granic administracyjnych (powiatów) w wypadku zjawisk, które nie miały związku z podziałami administracyjnymi. Jednak poza wartością stricte metodologiczną, merytoryczną i kartograficzną, atlas ten miał duże znaczenie polityczne i propagandowe. E. Romer bardzo konsekwentnie zabiegał o popularyzację swego dzieła w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej. Wszelkie opisy map, legendy i komentarze zostały zapisane po polsku, angielsku i francusku. Po publikacji atlasu w Wiedniu, Romer został oskarżony o zdradę (na wniosek niemieckiego geografa Albrechta Pencka), do procesu jednak nie doszło. Mimo to sąd zakazał wywozu atlasu poza granicę Austro-Węgier i Niemiec, co okazało się dość skuteczne aż do roku 1918, choć udało się przekazać pojedyncze egzemplarze do Szwecji i Stanów Zjednoczonych.
Atlas ten, a zwłaszcza zawarte w nim mapy struktury narodowościowej, odegrał istotną rolę, głównie popularyzatorską i propagandową, podczas pertraktacji pokojowych w sprawie granic odrodzonej po zaborach Polski. Dostarczał cennych informacji o Polsce i Polakach, zwłaszcza politykom i ekspertom ze Stanów Zjednoczonych i państw Europy Zachodniej, które wcześniej nie były
im znane lub pochodziły z państw zaborczych, niejednokrotnie umniejszających zasięg etniczny i znaczenie Polaków w poszczególnych regionach.
Z pewnością było to dzieło pod pewnymi względami tendencyjne, propagandowe, zaangażowane politycznie, ale jednocześnie bardzo wartościowe pod względem metodologicznym, warsztatowym oraz naukowym. Podobnie jak powstające w tym samym okresie naukowe opracowania geografów ukraińskich, czeskich, serbskich czy węgierskich, dzieło Romera spotykało się z krytyką, która była odbiciem sytuacji politycznej. Jednak ówcześni naukowcy, zaangażowani po przeciwnych stronach politycznego konfliktu, często gwałtownie spierając się, wzajemnie doceniali swoje naukowe kompetencje oraz przygotowanie warsztatowe i fachowe, jednocześnie całkowicie odrzucając i ignorując, liczne pseudonaukowe koncepcje powojennego podziału politycznego Europy kreowane przez kartografów-amatorów (Górny M., 2017. Kreślarze ojczyzn. Geografowie i granice międzywojennej Europy. Instytut Historii PAN: Warszawa).
W grudniu 1918 roku Eugeniusz Romer wyjechał do Paryża, gdzie do połowy października następnego roku pracował jako ekspert do spraw geograficznych przy polskiej delegacji na paryskiej konferencji pokojowej. W trakcie obrad, zajmował się zwłaszcza doradztwem przy ustalaniu zachodniej granicy Polski, głównie na posiedzeniach komisji i podkomisji terytorialnych. Upoważniony przez Romana Dmowskiego, referował sprawę polską premierowi Francji Clemenceau... [Konopska B., Barwiński M., 2021, Kształtowanie granic Polski po pierwszej wojnie światowej. Metodyczne problemy badań źródeł kartograficznych i tekstowych. Wyd. PTH: Warszawa, s. 52-54].
Zob. też http://graniceniepodleglej.edu.pl/?page_id=439 ; http://graniceniepodleglej.edu.pl/?page_id=307