Opis

Mapa wykonana na podstawie danych statystycznych ze spisów powszechnych z końca XIX oraz początku XX wieku, przedstawia rozmieszczenie ludności polskiej (polskojęzycznej) na szeroko pojętym historycznym terytorium Polski. Na wschodzie i południu obszar ten jest zgodny z granicami Rzeczypospolitej sprzed roku 1772, natomiast na zachodzie (zwłaszcza na Śląsku i Opolszczyźnie) oraz w Prusach Wschodnich, przekracza dawne przedrozbiorowe granice Polski. Rozmieszczenie ludności polskiej jest przedstawione w granicach jednostek administracyjnych, w procentach, według wyników spisów powszechnych (na podstawie odpowiedzi na pytanie o język ojczysty), w 6 nierównych przedziałach (0-1%; 1-10%; 10-25%; 25-50%; 50-75%; 75-100%). Zastosowanie takich przedziałów liczbowych, zwłaszcza pierwszego, umożliwiało nie tylko pokazanie zróżnicowanego udziału Polaków w poszczególnych regionach historycznych ziem polskich, ale także wykazanie ludności polskiej nawet na najdalej na wschód wysuniętych obszarach Polski przedrozbiorowej, gdzie jej udział na początku XX wieku był znikomy. Opracowanie tego typu mapy było skomplikowane i wymagało pokonanie wielu różnych trudności. Określenie struktury narodowościowej ludności zamieszkującej historyczne ziemie polskie na początku XX w. było utrudnione nie tylko brakiem istnienia niepodległej Polski, ale jej ówczesną przynależnością do trzech różnych państw, koniecznością posługiwania się osobną statystyką dla zaboru pruskiego, austriackiego i rosyjskiego (gdzie spisy były przeprowadzane w różnych latach i w nieco odmienny sposób), dostępnością danych oraz wprowadzonymi przez zaborców zmianami podziału administracyjnego. W celu minimalizacji różnic Autor posłużył się wynikami spisów powszechnych przeprowadzonych w niewielkim odstępie czasu, czyli rosyjskim z roku 1897 oraz niemieckim i austriackim z roku 1900 i 1910. Jako zakres przestrzenny przyjęto jednostki podziału administracyjnego z przełomu XIX i XX w. położone w granicach Polski sprzed 1772 roku oraz zamieszkane przez ludność polską rejencje wschodniej części Prus i znajdujące się w granicach Austrii Księstwo Cieszyńskie, czyli bardzo rozległy obszar rozciągający się między Odrą a Dnieprem. Jak wynika z danych zamieszczonych na mapie, ze wszystkich ziem należących do I Rzeczypospolitej, na przełomie XIX i XX wieku najbardziej etnicznie polskie, obok znajdującej się w granicach Austrii Galicji (zwłaszcza jej części zachodniej), było należące do Rosji Królestwo Polskie. W tych regionach Polacy byli narodowością wyraźnie dominującą. Zupełnie odmiennie wyglądała ówczesna struktura narodowościowa w zachodnich guberniach Cesarstwa Rosyjskiego, czyli na obszarze kresów wschodnich I Rzeczypospolitej. Ludność polska była na tym terenie zdecydowanie mniej liczna i silnie rozproszona. Jednak jej pozycja kulturotwórcza i gospodarcza była niewspółmiernie wysoka w stosunku do liczebności. Polacy na tym obszarze dominowali wśród ziemiaństwa i inteligencji, choć żyło tam także kilkaset tysięcy polskich mieszczan i chłopów. Trzeba też zaznaczyć, że w zachodnich guberniach Cesarstwa Rosyjskiego zamiarem władz carskich było wykazanie jak najmniejszej liczby Polaków. Stosowane we wszystkich ówczesnych spisach (także rosyjskim) kryterium językowe nie zawsze pokrywało się z narodowym, zwłaszcza na tym obszarze. Według kryterium językowego największy udział ludności polskiej w Cesarstwie Rosyjskim był w wysuniętych na zachód guberniach – wileńskiej i grodzieńskiej. Im dalej na wschód, ten udział malał, spadając aż do niespełna 1%. Określenie struktury narodowościowej dawnych zachodnich ziem I Rzeczypospolitej, wchodzących na początku XX w. w skład Cesarstwa Niemieckiego jest skomplikowane, głównie z powodu niezgodności niemieckich podziałów administracyjnych z dawnymi zachodnimi granicami Polski oraz z uwagi na zamieszkiwanie ludności polskiej, także na zachód i północ od granic przedrozbiorowych. Na ziemiach należących dawniej do Rzeczypospolitej Polacy byli narodowością dominującą lub prawie równorzędną liczbowo z ludnością niemiecką. Natomiast na Pomorzu, ten udział choć znaczny, nie był już tak duży. Ponadto Niemcy wyraźnie przeważali w dużych miastach, zwłaszcza w Gdańsku i Bydgoszczy oraz w ich okolicach. Bardzo specyficzną grupą byli Polacy w Prusach Wschodnich. Na większości obszaru historycznej, katolickiej Warmii, należącej do Polski przed 1772 rokiem, stanowili grupę bardzo nieliczną, marginalną. Podobnie w północnej części tego regionu, gdzie całkowicie dominowali Niemcy. Natomiast w szerokim pasie południowych Prus Wschodnich (wraz z południowym fragmentem Warmii), stanowili nieco ponad połowę mieszkańców. Byli tam grupą pod względem liczebnym dominującą, pomimo tego, że zdecydowana większość tego obszaru nigdy wcześniej nie należała do Polski. Jeszcze inna sytuacja narodowościowa była na Opolszczyźnie i Górny Śląsku. Cały ten region znajdował się na zachód od granic Polski przedrozbiorowej, ale to Polacy na początku XX w. stanowili w nim najliczniejszy naród. Górny Śląsk i wschodnia Opolszczyzna, miały charakter etnicznie polski (z dużym udziałem ludności niemieckiej w miastach), natomiast na obszarach położonych na lewym brzegu Odry, dominowali Niemcy.